Το φθινόπωρο του 1980 μία λέξη κυριαρχούσε στα πρωτοσέλιδα των βρετανικών εφημερίδων: «U-turn». Η οικονομία τής Γηραιάς Αλβιώνος βρισκόταν επί πολλά έτη στη χειρότερη μεταπολεμική ύφεση, αλλά οι πρώτες τομές τής νέας κυβέρνησης υπό τη Μάργκαρετ Θάτσερ, είχαν ως αποτέλεσμα και την αύξηση της ανεργίας.
Ετσι λοιπόν, όλοι περίμεναν την επανάληψη της ιστορίας. Οι δημοσιογράφοι θύμιζαν τη στροφή των 180 μοιρών που έκανε ο προκάτοχός της συντηρητικός πρωθυπουργός Εντουαρντ Χιθ, όταν το 1972 -υπό την πίεση των συνδικάτων και την αύξηση της ανεργίας- αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το μετριοπαθές μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα.
Το πρόγραμμα φιλελευθεροποίησης της οικονομίας, ως απάντηση στη βαθιά ύφεση της οικονομίας, είχε συνταχθεί προεκλογικά το 1970 από τη σκιώδη κυβέρνηση του Εντουαρτ Χιθ στο ξενοδοχείο Σέλσντον. Παρά το γεγονός ότι πολεμήθηκε σκληρά (ο τότε Εργατικός πρωθυπουργός Χάρολντ Γουίλσον το χαρακτήρισε «αντιδραστικό»), οι Συντηρητικοί κέρδισαν τις εκλογές του 1970. Μέχρι το 1972 όμως το «πρόγραμμα Σέλσντον» ήταν νεκρό, και στην ταφόπλακά του ο Τύπος έγραψε τη λέξη «U-turn».
Ολοι, λοιπόν, περίμεναν ότι στις 10 Οκτωβρίου του 1980, που γινόταν το συνέδριο των Συντηρητικών στο Μπράιτον, η Μάργκαρετ Θάτσερ θα επαναλάμβανε την ιστορία. Εξω από το συνεδριακό κέντρο βρίσκονταν χιλιάδες διαδηλωτές φωνάζοντας συνθήματα για το «δικαίωμα στη δουλειά». Αρκετά στελέχη του συντηρητικού κόμματος ήθελαν να δουν την «κυριούλα με την τσάντα» να τρώει τα μούτρα της? το συνέδριο του Μπράιτον ήταν κι ένας χώρος ξεκαθαρίσματος των λογαριασμών μεταξύ της συντηρητικής πτέρυγας των Τόρις που δεν ήθελαν να αλλάξει τίποτε και των νεοφιλελεύθερων που είχαν πάρει το όνομα «ομάδα Σέλσντον». Η Μάργκαρετ Θάτσερ φορώντας το κλασικό μπλε ταγιεράκι ανέβηκε στο βήμα και ξεκαθάρισε τα πράγματα. «Γι’ αυτούς που περιμένουν με κομμένη την ανάσα για το αγαπημένο κλισέ των ΜΜΕ, το U-turn, ένα έχω να πω: You turn if you want. (Γυρίστε εσείς αν θέλετε). Η κυρία δεν γυρίζει».
Εχουν ειπωθεί πολλά για το πρόγραμμα σοκ στη βρετανική οικονομία από τη Μάργκαρετ Θάτσερ. Θετικά κι αρνητικά. Ενα, όμως, πράγμα παραδέχονται όλοι. Δεν άλλαξε μόνο τη Βρετανία, άλλαξε όλο τον κόσμο. Στο τέλος της δεκαετίας του ’70 όλες οι δυτικές οικονομίες ήταν ημισοβιετικές. Οι βασικές βιομηχανίες ήταν εθνικοποιημένες και βασικό δόγμα ήταν ο κεντρικός σχεδιασμός της οικονομίας. Παρά το γεγονός ότι τα οικονομικά αδιέξοδα ήταν ορατά -υπήρχε ταυτόχρονα πληθωρισμός με ανεργία, κάτι που η οικονομική ορθοδοξία της εποχής θεωρούσε αδύνατον- κανείς δεν τολμούσε να διανοηθεί ότι η απελευθέρωση της οικονομίας ήταν η λύση. Ο Εντουαρτ Χιθ κάτι ψέλλισε, αλλά κατέληξε μετά το U-turn σε ακόμη χειρότερο κρατικό προγραμματισμό: το 1974 οι βιομηχανίες θα δούλευαν τρεις μέρες την εβδομάδα για να κάνουν οικονομία στο ηλεκτρικό ρεύμα, που η λευκή απεργία των ανθρακωρύχων το είχε κάνει προϊόν εν ελλείψει.
Λίγες μέρες μετά το δραματικό συνέδριο στο Μπράιτον, η Θάτσερ επιβεβαίωσε τη φράση «η κυρία δεν γυρίζει» με την κατάθεση του προϋπολογισμού για το 1981. Παρά το γεγονός ότι η οικονομία βρισκόταν σε ύφεση και παρά την ανοιχτή επιστολή 364 μεγάλων οικονομολόγων, αύξησε δραματικά τους φόρους! Ταυτόχρονα όμως προχωρούσε και σε ιδιωτικοποιήσεις δημοσίων οργανισμών, με πρώτη την «Εθνική Εταιρία Φορτηγών». Η τεράστια συμμετοχή των πολιτών στην προεγγραφή για την αγορά μετοχών ήταν πράσινο φως για την περαιτέρω ανάπτυξη, αυτού που αργότερα ονομάστηκε «λαϊκός καπιταλισμός». Ολες οι μεγάλες κρατικές εταιρείες, από αυτοκινητοβιομηχανίες μέχρι σιδηροδρόμους, βγήκαν προς πώληση.
Αυτή η πολιτική όμως δεν ήταν χωρίς κοινωνικές επιπτώσεις. Το 1982 πρέπει να ήταν η χειρότερη χρονιά για τη «Μάγκι», όπως βάφτισε ο λαϊκός τύπος την πρωθυπουργό. Τα θετικά αποτελέσματα της πολιτικής της δεν ήταν ακόμη ορατά (η βρετανική οικονομία άρχισε να ανακάμπτει το 1983), ενώ οι άνεργοι που ήταν δύο εκατομμύρια πριν από την ανάληψη της πρωθυπουργίας της, έφτασαν στα μέσα του 1982 τα τρία εκατομμύρια. Πολλοί ισχυρίζονται ότι η Θάτσερ δεν θα επιβίωνε πολιτικά, αν το δικτατορικό καθεστώς της Αργεντινής δεν τής έδινε την ευκαιρία, εκείνη τη δύσκολη χρονιά, να κάνει τον πόλεμο στα Φόκλαντς. Η αποφασιστικότητά της (που όπως αποκάλυψαν αργότερα τα σοβιετικά αρχεία, κατέπληξε το Πολιτμπιρό, το οποίο θεωρούσε τις δυτικές κοινωνίες πολύ μαλθακές να κάνουν πόλεμο) και η εύκολη σχετικά νίκη τής έδωσαν την πολιτική ανάσα που χρειαζόταν μέχρι να παρουσιάσει η οικονομία σημάδια ανάκαμψης.
Η κληρονομιά της «Σιδηράς Κυρίας» (χαρακτηρισμός που της κόλλησε το Ράδιο Μόσχα το 1976, έπειτα από μια σφοδρή επίθεση της Θάτσερ στην επεκτατική πολιτική της ΕΣΣΔ) είναι αμφιλεγόμενη. Κάποιοι αμφισβητούν ότι η έκρηξη της βρετανικής οικονομίας μετά το 1983 ήταν αποτέλεσμα των πολιτικών της επιλογών. Ισχυρίζονται ότι ανέλαβε την εξουσία όταν η οικονομία βρισκόταν στα χειρότερά της, πληγωμένη από δύο πετρελαϊκές κρίσεις και απλώς καβάλησε το κύμα της ανάκαμψης της παγκόσμιας οικονομίας. Οι υποστηρικτές της ισχυρίζονται -και τεκμηριωμένα- ότι η ύφεση της βρετανικής οικονομίας ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ’70, πολύ πριν από την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του 1973 και συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80. Σε εκείνο που έχουν δίκιο οι επικριτές της είναι ότι με την πολιτική της ξήλωσε ολόκληρο τον παραγωγικό ιστό της χώρας (βιομηχανίες, ορυχεία κ. λπ.) κάνοντας έτσι τη Βρετανία χρηματοοικονομικό κέντρο του κόσμου, αλλά την οικονομία της εξαιρετικά ευαίσθητη στους χρηματοοικονομικούς κύκλους και συνεπώς ασταθή. «Αν σταθερή οικονομία σημαίνει στάσιμη οικονομία, τότε έχουν δίκιο» είπε στο BBC ο πρόεδρος του «Ινστιτούτου Ανταμ Σμιθ» Μάντσεν Πάιρι. Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι τώρα η Βρετανία ζει την τρίτη βαθιά ύφεση μετά την «επανάσταση της Μάγκι», με πρώτη εκείνη στα χρόνια του Μέιτζορ, όταν ο Τζορτζ Σόρος κατάφερε να γονατίσει τη βρετανική λίρα.
Η αλήθεια πρέπει να βρίσκεται κάπου στη μέση. Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η απελευθέρωση των αγορών μείωσε το λειτουργικό κόστος της οικονομίας. Κανείς επίσης δεν αμφισβητεί ότι το ευρύ πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων απελευθέρωσε παραγωγικές δυνάμεις της βρετανικής οικονομίας. Αυτό δεν πέρασε απαρατήρητο ούτε στο Κρεμλίνο του Γκορμπατσόφ, όπου με αφορμή τις πολιτικές της Θάτσερ έγιναν πολλές και μεγάλες συζητήσεις για τον ρόλο της αγοράς στην οικονομία.
Ο Γκόρντον Μπράουν χρόνια μετά έκανε μια αρκετά ψύχραιμη αποτίμηση της θητείας της: «Ενώ κατανόησε ότι έπρεπε να απαλλάξει την οικονομία από τις πολλές ρυθμίσεις, που δημιουργήθηκαν τις δεκαετίες του ’40 και ’50, δεν κατάλαβε ότι υπήρχαν κι άλλα προβλήματα: Η υποεπένδυση στην παιδεία και στην υγεία, οι οδικές υποδομές που κατέρρεαν, η έλλειψη πνεύματος κοινότητας στη χώρα, η έλλειψη ευκαιριών σε κάποιες ομάδες πληθυσμού? αυτά είναι προβλήματα που πρέπει να απαντηθούν αν θες να έχεις μακροχρόνια μια επιτυχημένη οικονομία... Αυτό που επί της ουσίας έκανε η κ. Θάτσερ ήταν να καταστρέψει παλιούς θεσμούς που η χρησιμότητά τους είχε τελειώσει, αλλά απέτυχε να χτίσει νέους, να δημιουργήσει νέες πρακτικές που θα εξασφάλιζαν την ευημερία μακροχρόνια».
Είπε...
Για τον φιλελευθερισμό: «Δεν υπάρχει εναλλακτικός δρόμος». Η αγαπημένη έκφραση της Μάργκαρετ Θάτσερ που έμεινε στην ιστορία με το αρκτικόλεξο ΤΙΝΑ («There Is No Alternative»)
Για την κοινωνία: «Δεν υπάρχει αυτό το πράγμα που λέγεται κοινωνία. Υπάρχουν τα άτομα, άνδρες και γυναίκες, όπως υπάρχουν και οι οικογένειες»
Για το κράτος πρόνοιας: «Κανείς δεν θα θυμόταν τον καλό Σαμαρείτη αν είχε μόνο καλές προθέσεις. Είχε επίσης και λεφτά»
Για την κυβέρνηση: «Δεν με νοιάζει αν μιλούν πολύ οι υπουργοί μου, όταν κάνουν αυτό που τους λέω»
Για τις γυναίκες: «Στην πολιτική, αν θες να ειπωθεί κάτι, ρώτα ένα άνδρα. Αν θες να γίνει κάτι, ρώτα μια γυναίκα»
Για την αντιπολίτευση: «Αν αυτοί που με επικρίνουν με έβλεπαν να περπατώ πάνω στον Τάμεση, θα έλεγαν ότι δεν ξέρω κολύμπι»
Για τον μεσαίο χώρο: «Είναι πιο επικίνδυνο να είσαι στη μέση του δρόμου. Μπορεί να σε χτυπήσουν αυτοκίνητα και από τις δύο πλευρές»
Για την εξουσία: «Το να είσαι ισχυρός είναι όπως το να είσαι Κυρία. Αν πρέπει να λες στους άλλους ότι είσαι, δεν είσαι»
Για τον διάδοχό της Τζον Μέιτζορ: «Δεν θα κρατώ το τιμόνι, αλλά θα είμαι μια πολύ καλή οδηγός στο πίσω κάθισμα»
Προβλέψεις: «Καμιά γυναίκα στην εποχή μας δεν θα γίνει πρωθυπουργός, υπουργός Οικονομικών ή Εξωτερικών. Οπως και να έχει το πράγμα, εγώ δεν θα ήθελα ποτέ να γίνω πρωθυπουργός, είναι 100% σίγουρο» (συνέντευξη το 1969)
Είπαν...
Φρανσουά Μιτεράν: «Η Θάτσερ δεν μου αρέσει, ούτε σαν γυναίκα ούτε σαν άνδρας»
Peter Jay, Βρετανός καθηγητής Oικονομικών: «Εξηγώντας τον μονεταρισμό στη Μάργκαρετ Θάτσερ, αισθάνεσαι σαν τον καθηγητή γεωγραφίας που δείχνει έναν παγκόσμιο χάρτη στον Τσένγκις Χαν»
Ντένις Θάτσερ, ο σύζυγος: «Εγώ φορώ τα παντελόνια σπίτι, αλλά επίσης τα πλένω και τα σιδερώνω»
| Ο Πάσχος Μανδραβέλης γράφει για την πολιτική της «Σιδηράς Κυρίας» που πέθανε το πρωί (8/4/2013) σε ηλικία 87 ετών. |
| Του Πάσχου Μανδραβέλη |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου